W ostatnich tygodniach, dzięki tradycyjnej już przychylności władz spółki PKP Polskie Linie Kolejowe S.A., Zakład Linii Kolejowych w Krakowie, nasza kolekcja urządzeń SRK wzbogaciła się o elementy przekaźnikowych urządzeń srk typu PB pochodzące ze stacji Trzebinia. Poniżej przedstawiamy wygląd aparatury w przekaźnikowni, kiedy urządzenia jeszcze normalnie pracowały.

Poniżej zaś przedstawiamy opracowanie na ten temat przygotowane merytorycznie przez Rafała Undrę.

Trochę o systemie PB

Pragniemy zauważyć, że urządzenia tego typu charakteryzuje się wysoką funkcjonalnością, taką jak przebiegowe nastawianie zwrotnic, sekcyjne zwalnianie przebiegów, czy możliwość łatwego wybrania przebiegu wariantowego. Z tego względu system był dedykowany dla dużych stacji węzłowych, gdzie wykazuje się wysoką przepustowością. Przebiegowe nastawianie zwrotnic daje możliwość nastawienia całego przebiegu poprzez naciśnięcie tylko dwóch przycisków: początku i końca przebiegu, ew. dodatkowo przycisków wariantowych. Jest to tzw. wybranie przebiegu i możliwe jest niezależnie od tego, czy zależności pozwalają na jego nastawienie. Wybrany przebieg zostaje zmagazynowany i oczekuje na możliwość jego bezpiecznego nastawienia. Możliwe jest też wybranie przebiegu składającego się z kilku krótszych, niezależnie od liczby semaforów czy tarcz manewrowych stojących w środku głowicy, bez konieczności używania umieszczonych przy nich przycisków.

Obwody w systemie PB podzielone są na trzy grupy:

• wybierającą, związaną z automatyzacją nastawiania przebiegów;
• zależnościową, która odpowiada za bezpieczne prowadzenie ruchu;
• nastawczą, czyli obwody świateł semaforów i tarcz oraz obwody nastawcze (zwrotnicowe).

Obwody grupy zależnościowej składają się z fragmentów odpowiadających poszczególnym urządzeniom w terenie, przez co system nazywany jest też półblokowym, w skrócie PB. Opisanie działania całego systemu wykraczałoby daleko poza ramy niniejszego tekstu, ale pozwolimy sobie przytoczyć jedno z ciekawszych rozwiązań grupy zależnościowej:

Źródło: T. Mickiewicz, A. Zubkow, 1961, Przekaźnikowe urządzenia nastawcze typu półblokowego, WKiŁ, Warszawa

Przedstawiony powyżej obwód jest zbudowany geograficznie, tzn. odpowiada układowi torowemu stacji. Odpowiednio do rozmieszczenia urządzeń w terenie, są tu włączone zestyki przekaźników odpowiadających za realizację zależności, np. kontroli położenia zwrotnic (Kn+, Kn-) czy torowych poszczególnych odcinków izolowanych (JT, JZ), podobnie jak w obwodach sygnałowych w systemie E. Jednak zamiast przekaźników sygnałowych semaforów są tu włączone cewki przekaźników kontroli sekcyjnej. Jeżeli spełnione są wszystkie zależności, obwód zamyka się zgodnie z geografią przebiegu, szeregowo przez uzwojenia przekaźników KS odpowiadających poszczególnym sekcjom w drodze przebiegu. To z kolei powoduje zamknięcie, ew. utwierdzenie (w przypadku zbliżania się pociągu) poszczególnych sekcji. Osobom zainteresowanym działaniem całości systemu polecamy książkę: T. Mickiewicz, A. Zubkow, 1961, Przekaźnikowe urządzenia nastawcze typu półblokowego, WKiŁ, Warszawa.

Nieco historii

System PB trafił na sieć PKP na przełomie lat 50-tych i 60-tych XX wieku ze Związku Radzieckiego, gdzie występuje pod nazwą: marszrunto-relejnaja centralizacja. W wersji polskiej zastosowano radzieckie obwody grupy wybierającej i zależnościowej, czyli część logiczną systemu, natomiast obwody świateł, nastawcze i obwody torowe zastosowano analogiczne jak w urządzeniach przekaźnikowych typu E, które w tym czasie rozwijano w kraju. Do budowy systemu użyto przekaźników produkcji krajowej, opracowano też kilka nowych typów przekaźników, głównie RK20xxx, czyli krajowych odmian szwedzkiego przekaźnika JRK. Poniżej widzimy aparaturę grupy zależnościowej i obwodów świateł na przykładowej stacji (z lewej). Natomiast w grupie wybierającej zastosowano krajowe przekaźniki teletechniczne typu RL-2 (z prawej).

Jako pulpit nastawczy zastosowano krajowy pulpit kostkowy. Również urządzenia zewnętrzne były takie same jak dla systemu E, np. napędy zwrotnicowe JEA 29 pochodzenia szwedzkiego.

W Związku Radzieckim pierwsza wersja systemu została opracowana pod kierunkiem D.P. Kuskowa (pierwszy patent w 1946 r.) i oddana do eksploatacji w roku 1949 na st. Moskwa Kurskaja-Passażirskaja. Idea stworzenia takiego systemu była prawdopodobnie inspirowana rozwiązaniami amerykańskimi o podobnej funkcjonalności, opracowanymi w latach 30-tych. Pulpit nastawczy był podobny do amerykańskiego, stosowanego systemie Union Route. W późniejszych wersjach marszrunto-relejnej centralizacji zastosowano też część rozwiązań schematowych pochodzących z Union Route.
W tym samym czasie opracowano w ZSRR system bez przebiegowego nastawiania zwrotnic, jedynie z sekcyjnym zwalnianiem przebiegów, w którym prawdopodobnie po raz pierwszy zastosowano rozwiązanie przypominające obwód przekaźników KS z systemu PB, przy czym były to obwody oddzielne dla przebiegów pociągowych i manewrowych oraz obu kierunków jazdy, analogicznie jak obwody sygnałowe w systemie E (w systemie PB jest jeden wspólny obwód KS dla całej głowicy stacji). System ten w wersji TR-23 był budowany również w dawnej Czechosłowacji na początku lat 50-tych, gdzie właśnie w czeskiej stolicy dobiega końca jego eksploatacja na stacji Praha Smichov.

Na filmie można zauważyć, że pulpit nastawczy i przekaźniki przypominają konstrukcje amerykańskie.

Obwody zależnościowe obu rozwijanych równolegle systemów radzieckich zostały ujednolicone w pierwszej połowie lat 50-tych, w wyniku czego przybrały one już postać znaną z naszego systemu PB. W późniejszych latach opracowano nową wersję obwodów utwierdzenia i zwolnienia przebiegów, jaką znamy z polskiego CBP-83. System został też podzielony na typowe bloki łączone geograficznie i w tej wersji był powszechnie stosowany na kolejach ZSRR, jego odmiana występuje też w Czechach.

I co dalej?

Wracając natomiast do naszego eksponatu, prowadzimy obecnie prace renowacyjne, projektowe i montażowe w celu przywrócenia go do stanu czynnego.

Systemy przekaźnikowe najlepiej prezentują się w działaniu (jak większość urządzeń srk), planujemy więc uruchomienie eksponatu w powiązaniu z makietą kolejową, nad czym również aktualnie pracujemy.

HISTORYCZNE PRZEKAŹNIKOWE URZĄDZENIA STEROWANIA RUCHEM KOLEJOWYM TYPU PB TRAFIŁY DO KOLEKCJI PSMK DZIĘKI DAROWIŹNIE